Wie waren deze mensen?? Fotografie en het portret vandaag

“Een fotografisch portret is een portret van iemand die weet dat hij wordt gefotografeerd. Hoe hij met deze kennis omgaat, maakt deel uit van het portret,” zei Richard Avedon. Het andere belangrijkste deel van het portret is de bedoeling van de fotograaf en de verwezenlijking van die bedoeling.

August Sander. De kunstenaar Gottfried Brockmann , 1924.

Gedrukt door Gunter Sander in 1980. © Die Photographische Sammlung/

SK Stiftung Kultur – August Sander Archiv, Keulen; RAO, Amsterdam, 2013

De Galerie Priska Pasquer Keulen

De bedoeling van de fotograaf en de verwachtingen van het model – de geschiedenis van het fotografisch portret bestaat uit de ontwikkeling van hun wederzijdse combinatie. Conflict, samenwerking, aanvulling, dissonantie, compliment, vleierij, geweld – een breed scala aan mogelijkheden. En natuurlijk ook de algemene noties van het mooie, het juiste, het fatsoenlijke…

Het resultaat is een beeld van een persoon. Soms een aanspraak op diepte, dan weer tevreden met de oppervlakte. Een fotografisch portret kan, net als een schilderijportret, een masker tonen in plaats van een gezicht of proberen een authentiek echt gezicht te onthullen dat niet met het blote oog zichtbaar is. In tegenstelling tot een picturaal portret is een fotografisch portret echter helemaal niet geïnteresseerd in het individu.

Fotografie is sinds haar ontstaan geprezen als het gereedschap van de wetenschapper. Er is een prachtige manier van documenteren, catalogiseren, archiveren. Etnografie, antropologie, geneeskunde, forensische wetenschap – dit zijn de gebieden die enorme fotografische archieven hebben opgebouwd, waar elke gefotografeerde persoon niet alleen een individu is, maar vooral een specimen, een type, een vertegenwoordiger…

Hier is een negentiende-eeuws studioportret, respectabel en standaard – een reeks sjablonen en clichés, codes en conventies. Je kunt meten hoe mensen uit die tijd zich voorstelden, hoe ze gezien wilden worden, in het algemeen. Hier is de eminente portrettist Nadar – het tijdperk is hetzelfde, maar de aanpak is anders. Moment en indruk, emotie en beweging tegenover de onveranderlijkheid en monolithische aard van gevestigde patronen.

Hier is het begin van de twintigste eeuw – en August Sander, die ernaar streeft het karakter van zijn tijdgenoten en landgenoten te analyseren door middel van fotografische objectiviteit. Hier is George Harrell – en de gouden eeuw van Hollywood glamour: portretten van goden en godinnen, te aanbidden en te bewonderen.

Hier vangt Yusuf Karsh niet de goden, maar de helden – de beste mensen van het midden van de 20e eeuw die het kwaad overwinnen en hoge idealen bevestigen, elk op hun eigen gebied – wetenschap, literatuur, kunst, politiek.

Arnold Newman, die een hele roman wil schrijven in één enkel portret, om het karakter, de complexiteit, de dubbelzinnigheid van een persoon, zijn plaats in de maatschappij en zijn diensten aan de mensheid te tonen.

Hier is Philip Halsman, op zoek naar de diepten van de psychologie door middel van spel en humor. Hier is Richard Avedon, glamoureus en grotesk, met zijn interesse in “paradox, ironie en tegenstrijdigheid”.

Hier is David Lachapelle, bij wie alle heldere individualiteiten veranderen in prachtige maar identieke celluloidpoppen – en dat zegt gek genoeg ook veel over onze tijd, zelfperceptie en zelfrepresentatie.

En dan is er nog Walker Evans, die in de jaren dertig iets eenvoudigs deed, maar in die tijd ongelooflijk: hij filmde ondergrondse reizigers met een verborgen camera en introduceerde daarmee een moment van pure spontaniteit en onbedoeldheid in het portretgenre. Avedon’s definitie werkt hier niet. Deze mensen weten niet dat ze gefotografeerd worden, ze hebben geen controle over het beeld… Maar de fotograaf heeft relatief weinig controle over het onderwerp, want hij gebruikt zijn handen niet om de camera aan te raken, kijkt niet door de zoeker, doet alsof hij slaapt en schiet met een touw door zijn mouw. Bijna onbewuste portretten. Interessant materiaal voor de historicus. Is het mogelijk dat het volledig objectieve fotografie is?

Henri Cartier-Bresson. Kroning van Koning George VI, 12 mei 1937. 1937.

Zilver-gelatinedruk. Tate Collection, Londen, Eric en Louise Franck Collectie Londen 2013

© Henri Cartier Bresson/Magnum Foto’s

Henri Cartier-Bresson. Trafalgar Square, in afwachting van de kroningsstoet van koning George VI. 1937.

Zilver-gelatinedruk. Tate Collection, Londen,

Eric en Louise Franck Londen Collectie 2013 geschenk

© Henri Cartier Bresson/Magnum Foto’s

MartinaFrank. Greenwich, Londen. 1977.

Zilveren gelatinedruk. Tate Collection, Londen,

De Eric en Louise Franck Collectie Londen 2013

© Martine Franck/Magnum Foto’s

Een hedendaags portret kan een van de historische modellen kiezen. Om het verder te ontwikkelen, om het te begrijpen op een modern niveau, om het te parodiëren, om erover te discussiëren. Naast het individu houdt de hedendaagse fotografie zich steeds meer bezig met de maatschappij. En ook de kunst zelf, artistieke tradities en onze perceptie van fotografie… Portretten worden tegenwoordig een complexe studie van verschillende onderwerpen. Soms kan een project alles tegelijk zeggen: fotografie, maatschappij en de reactie van de toeschouwer als hij of zij ernaar kijkt.

Rinecke Dijkstra, Albrecht Tubke en Charles Frege ontwikkelen de analytische benadering van Zander… Hun portretten zien er zo saai uit als een productcatalogus. De kijker begrijpt vaak niet waarom het wordt gedaan en waarom het zo wordt gedaan… Grote, glanzende posters aan de muur van de galerie tonen gewone burgers, gefotografeerd als op een document – geen pose, geen onderwerp, geen duidelijk standpunt van de auteur. Wie zijn al deze mensen en waarom zijn ze hier??

Bij deze projecten en bij die van Zander gaat het om het vastleggen en samenbrengen van een verzameling individuen die een gemeenschappelijke kwaliteit delen. Voor Tubke is het een medium en een chronologisch kader. Bijvoorbeeld, mensen die al tientallen jaren in hetzelfde dorp wonen… Voor Fréger is het behoren tot een groep.

Het duidelijkste bewijs van deze verbondenheid is het uniforme. Wie draagt het liever en waarom? Dijkstra’s is een staat van overgang, van verandering, van worden. Kinderen in de groei, vrouwen die net bevallen zijn, enz. p. Feitelijke informatie, filosofische beschouwingen, sociologische conclusies worden allemaal rechtstreeks uit de foto’s zelf gehaald. Hoe meer van hen, hoe duidelijker het beeld… Serialiteit is hier heel belangrijk.

Deze auteurs zoals Sander werken met fotografie als middel om zichtbaar te maken wat het blote oog niet kan zien. Fotografie is een manier om iets in tijd en ruimte te bekijken, een stap terug te doen in de verte en het totaalbeeld te waarderen. Als we naar een foto van een tiener kijken, zien we alleen maar een tiener – niets interessants.

Als we honderd foto’s bekijken van tieners uit verschillende landen, genomen over verschillende jaren, zien we duidelijk de typische “adolescentie” die alle tieners ter wereld visueel verbindt. De onzekerheden, kwetsbaarheden, onhandigheden die kinderen nog niet hebben, en volwassenen hebben al geleerd ze te verbergen. Als we kijken naar een foto van een jongeman die net in het leger is gegaan, zien we niets bijzonders.

Een foto van dezelfde jongeman, zes maanden later genomen, is op zichzelf ook nauwelijks interessant. Maar enkele tientallen portretten, genomen over meerdere jaren, in chronologische volgorde, laten duidelijk zien hoezeer hij innerlijk is veranderd, lichamelijk vrijwel onveranderd.

Iedereen kent de kracht van fotografie om de verborgen… Fotografie is een prachtig instrument voor wetenschappelijke analyse. Hoe afstandelijker, protocoller en onpersoonlijker we zijn, hoe dichter en trouwer we bij het feit zijn. Maar bij al deze portretten zijn het niet alleen de feiten die tellen, maar ook de menselijke ervaring, de emoties, de culturele normen, het wereldbeeld. De conclusie van dit alles wordt getrokken uit de feiten. Het onveranderlijke vermogen van de fotografie om dergelijke conclusies mogelijk te maken is het belangrijkste onderwerp waarmee deze kunstenaars werken. Fotografie gaat over maatschappij en cultuur en daarbuiten gaat fotografie over fotografie.

MariaIonova-Gribina. Portret van Nadia Tolokno

Nog een paar voorbeelden. Het werk van de Duitse auteur Bettina von Zwel kan worden beschouwd als een laboratoriumanalyse van het fotografisch portret, inclusief alle componenten ervan: emoties van het model en de kijker , lichaamstaal, symbolen en waar de juiste interpretatie van afhangt , controle en gebrek aan controle van de poseur en de fotograaf , enz. p. Zonder speciale uitleg is het niet erg duidelijk wat er nu eigenlijk aan de hand is. Mensen in identieke kleding gefotografeerd tegen een neutrale achtergrond zien er een beetje vreemd uit, maar waar de vreemdheid in zit is moeilijk uit te leggen. Maar de betekenis van de meeste experimenten in wetenschappelijke laboratoria is net zo onduidelijk zonder uitleg.

Bettina von Zwel portretteert mensen die geen controle hebben over hun fysieke verschijning, niet weten wanneer ze gefotografeerd zullen worden, volledig opgaan in de fysieke of emotionele processen die zich met hen afspelen. De opname wordt plotseling gemaakt – als je plotseling wakker wordt, je adem inhoudt of in het donker naar mooie muziek luistert. De kijker kijkt naar deze portretten, niet wetend hoe of waarom ze gemaakt zijn, en voelt empathie. Hoe en waarom dit gebeurt, welke mechanismen zijn hierbij betrokken? Expressie, fysiologie, anatomie, esthetiek – allemaal het onderwerp van studie. Dit staat nogal ver af van de gebruikelijke noties van het “artistieke beeld”, maar het is een interessante verkenning van kunst door kunst. Walker Evans met zijn onbewuste portretten van ondergrondse passagiers stapte op dit pad, de moderne conceptuele fotografie volgt het steeds verder.

Ook het project Strangers van de Japanse auteur Shizuki Yakomizo is op het eerste gezicht verre van een visueel mooi en psychologisch diepgaand portret als men binnen de tradities van het begin en het midden van de twintigste eeuw blijft . Maar als je jezelf de moeite geeft om wat dieper te graven, zul je veel verrassingen ontdekken.

In verschillende steden over de hele wereld vond de kunstenaar een geschikt flatgebouw en stuurde hij brieven naar de bewoners die begonnen met: “Beste vreemdeling!”. De vreemdeling alleen moest op een bepaald uur uit het raam kijken, zodat hij vanaf de straat gezien kon worden. Shizuka Yakomizo fotografeerde het.

De geportretteerde had de fotograaf nooit gezien en wist niets over hem; hij had alleen een verzoekbrief, die hij kon negeren of inwilligen. De fotografe wist niets over de modellen – ze fotografeerde ze alleen vanaf de straat. Geen contact, alleen een opname van een vreemdeling die in de duisternis gluurt waar een andere vreemdeling op de loer ligt…

Afstand en extreem vertrouwen, openbaar en privé, anonimiteit en vertoning, samenwerking en controle. Een brug slaan tussen de documentaire en geënsceneerde aspecten van de fotografie. Het verkennen van de interactie tussen de kunstenaar en de mensen om hem heen, tussen fotografie en het onderwerp. Een volkomen afstandelijk en gedepersonaliseerd project dat tegelijkertijd zeer emotioneel en psychologisch indrukwekkend is.

Fotografie als voorstelling, fotografie als onderzoek, fotografie als een manier om kwesties van het lichaam, gender, moraal, typisch gedrag, onbewuste reacties, culturele verschillen en stereotypen aan te pakken. Fotografie als studie van de fotografie zelf en haar plaats in de cultuur. Moderne portretfotografie doet het allemaal.

Wij danken het Multimedia Art Museum Amsterdam voor het ter beschikking stellen van de foto’s.

Foto’s van Henri Cartier-Bresson en Martine Frank zijn te zien in het Multimedia Art Museum Amsterdam in de tentoonstelling “The Other London” in het kader van het 10e Internationale Fotofestival van Amsterdam, Photobiennale 2014.