Mevrouw Cameron: Zonder de drukte van alledag

Het Multimedia Art Museum in Amsterdam toont een tentoonstelling van foto’s van de legendarische Julia Margaret Cameron… De naam van de Britse fotografe is bekend bij iedereen die zelfs maar oppervlakkig bekend is met de geschiedenis van de fotografie… Cameron was geen professional, dat wil zeggen iemand die in een studio werkte met klanten, of meewerkte aan overheidsprojecten, of anderszins zijn brood verdiende met fotografie. Daar zijn vele redenen voor. Ten eerste hoefde Julia vanwege haar sociale situatie niet te werken. Ten tweede is het onwaarschijnlijk dat zij, een negentiende-eeuwse vrouw, de fotografie zou hebben gekozen als middel om in haar levensonderhoud te voorzien.

Wij danken het Multimedia Art Museum in Amsterdam voor het beschikbaar stellen van foto’s van Julia Margaret Cameron voor publicatie.

Henry Herschel Gay Cameron.

© Victoria en Albert Museum, Londen

Fotografie is een relatief jong medium van esthetische expressie. Vanaf haar eerste stappen werd het een van de meest democratische kunsten. Om een aantal sociale redenen is de verhouding tussen beroemde mannen en vrouwen in creatieve beroepen zeer ongelijk, maar in de fotografie is deze vertekening misschien het minst merkbaar. De eerste vrouwen die zich met fotografische technologie bezighielden en wier namen in de geschiedenis bekend zijn, waren Constance Talbot, echtgenote van de uitvinder van het negatief-positief proces en Anne Atkins, een Engelse botaniste.

Helaas is er geen enkele foto van de eerstgenoemde vrouw bewaard gebleven, en kunnen we niets zeggen over haar bijdrage aan de geschiedenis. Maar de tweede was de auteur van het eerste wetenschappelijke werk ter wereld dat niet met handtekeningen maar met afdrukken van de natuur zelf op een lichtgevoelig oppervlak werd geïllustreerd. Anna Atkins’ boek “The Algae of Britain” met zijn cyanotype fotogrammen werd gepubliceerd in 1843 – zes maanden voor Talbots beroemde “Pencil of Nature”.

De aanwezigheid van veel gevierde vrouwelijke fotografen in de twintigste eeuw is niet verwonderlijk. In de negentiende eeuw ging het er iets anders aan toe, maar zelfs deze epische tijd van pioniersfotografen kent zijn heldinnen. Net als hun mannelijke tegenhangers creëerden zij iets nieuws en interessants op een gebied waar er weinig spraakmakende rolmodellen waren en moesten zij het zelf creëren, geleid door hun eigen ideeën over schoonheid, wat die ook mogen zijn.

© Victoria en Albert Museum, Londen

Dat waren de bijzonderheden van een tijdperk waarin de meeste vrouwen niet in staat waren zich met succes een aantal beroepen eigen te maken die alleen geschikt werden geacht voor de andere helft van de mensheid. Julia was een fervent amateur, waarvan er veel waren onder zowel mannen als vrouwen uit de hogere en middenklasse. Dat wil zeggen, iemand die de apparatuur had, de technologie beheerste en zijn ideeën uitvoerde onder gelijkgestemden, soms zelfs tentoonstelde, publiceerde en persrecensies ontving.

Ze maakte portretten van beroemde mensen, haar tijdgenoten, en liet een aanzienlijk aantal geënsceneerde foto’s na in de Victoriaanse geest – van heldhaftige mannen, zachtaardige vrouwen en schattige kinderen. Ze zagen er allemaal uit als mooie dromers, verheven, verlicht, melancholisch en wijs, onaangetast door de drukte van het materiële dagelijkse leven. Mevrouw Cameron wordt altijd herinnerd als we het hebben over fotografen die verbonden zijn met de prerafaëlitische kring… Ze is nu een onbetwiste klassieker in de fotografie, en hoewel de artistieke verdiensten van haar werk worden betwist, is de historische waarde ervan onbetwist.

Julia Margaret was zowel typisch als atypisch voor haar tijd. Haar gedrag, levensstijl en foto’s zelf waren niet helemaal typerend, maar typerend waren wel de opvattingen over kunst en de esthetische stemmingen van die tijd, die zij tentoonspreidde als fotografe die zichzelf als kunstenaar zag. Zij liet het nageslacht enkele honderden foto’s na, waarvan sommige als meesterwerken worden geprezen, andere een wrange glimlach oproepen bij critici, maar die nooit nalaten te boeien. Ze worden steeds opnieuw bekeken en vanuit verschillende invalshoeken bekeken, geanalyseerd als tijdsdocument en als esthetisch object. Maar elk kunstwerk is beide.

De camera kwam in het bezit van Julia Cameron in 1863, op het hoogtepunt van de “business card boom”, toen de massadistributie van goedkope foto’s ter grootte van een visitekaartje ervoor zorgde dat sommige meesters in de fotografie gedesillusioneerd raakten over het lot van hun edele medium en het gedrag van hun collega’s die zich haastten om de bescheiden smaak van het grote publiek te bevredigen. Mevrouw Cameron was een 48-jarige vrouw, de vrouw van een voorname heer die een eervolle post bekleedde in het Britse bestuur in Calcutta en die koffieplantages in Ceylon bezat.

Ze had zes eigen kinderen en evenveel stiefkinderen, een huis in Londen en een ander op het eiland Wight, en een grote sociale kring die niet alleen talrijke familieleden omvatte maar ook de crème de la crème van de Britse intellectuele elite: kunstenaars, schrijvers, geleerden. Een van Julia’s zussen, Margaret, organiseerde gewoonlijk society-feestjes met onder meer Charles Darwin, Robert Browning, Dante Gabriel Rossetti, Edward Burne-Jones en John Herschel. In het dorp Freshwater op het Isle of Wight was haar buurman de beroemde literator Alfred Tennyson, haar vriend en mentor de schilder George Frederick Watts, onder de gasten, vrienden en correspondenten van de familie Cameron waren Carlyle, Longfellow, Thackeray, Trollope, Whistler, Ruskin…

© Victoria en Albert Museum, Londen

Mevrouw Cameron was een zeer actief persoon, niet alleen in het familiebedrijf, maar ook zeer betrokken bij het leven van haar prachtige vrienden. Ze schreef driehonderd brieven per maand en hield de kleine telegraaf van Frechwater bezig door minstens zes telegrammen per dag te versturen. Haar energie en interesse in het leven hielden haar in beweging en razendsnel met haar projecten.

Het kostte haar niets om bedienden en huisgenoten te regelen om een te donker raam in een logeerkamer door te knippen, om gordijnen te glazuren en op te hangen terwijl de gast weg was, of om in één nacht een lastige moestuin te vernietigen en er een gelijkmatig getrimd gazon voor in de plaats te leggen…. Of, tijdens een slapeloze nacht als gast, de saaie meubels in het huis van haar gastheer versieren met haar eigen draagbare foto’s. De problemen en geneugten van vrienden en familie waren niet van onbelang voor mevrouw Cameron. Hoewel velen zich beklagen over haar onbedwingbare verlangen om iedereen met liefde en genegenheid te overladen, geeft iedereen toe dat het oprecht is.

Lady Cameron’s onconventionaliteit werd door iedereen opgemerkt. Haar gedrag was totaal onafhankelijk, soms bizar, soms belachelijk en uitdagend, en verschillende vermakelijke verhalen uit haar leven, haar amusante capriolen zullen zeker opduiken in alle min of meer gedetailleerde biografieën. Maar aangezien de adellijke afkomst, intelligentie, eruditie en goedheid van de dame buiten kijf stonden, vond niemand haar handelingen ongepast – ze werden beschouwd als excentriek, en excentriciteit – een legitiem kenmerk van het Engelse karakter…

In 1863 vertrokken Mr Cameron en zijn zonen naar Ceylon om het plantagebedrijf over te nemen. De financiële moeilijkheden van het gezin en de scheiding van haar familie maakten Miss Cameron verdrietig, en het was op dat moment dat haar dochter en schoonzoon haar een camera aanboden met de woorden: “Dit kan u vermaken, moeder, in uw retraite in Freshwater.”. Mevrouw Cameron begon met enthousiasme en vastberadenheid aan haar nieuwe beroep – net zoals ze elke klus die gedaan moest worden aanpakte. “Ik zette een laboratorium op in een kolenschuur en veranderde het kippenhok in een studio. De kippen kregen hun vrijheid. Mijn jongens aten geen verse eieren meer en de kippenmaatschappij werd vervangen door een maatschappij van dichters, profeten, kunstenaars en mooie meisjes, die om beurten in het nederige dorpsateliertje zaten.”.

Alle bovengenoemde intellectuele gezelschappen werden één voor één door mevrouw Cameron gefotografeerd, en sommigen meer dan één keer. Fotografie werd de volgende elf jaar de voornaamste bezigheid van de energieke dame… Het was de fotografie die Julia in staat stelde een schepper te worden – net als de “beste mannen van Groot-Brittannië die de eeuw vorm gaven” om haar heen.

In de negentiende eeuw werd fotografie grotendeels beschouwd als een zuiver mechanisch medium, dat meer te maken had met technologie dan met creativiteit, en de pogingen om het domein van de Schone Kunsten op te eisen werden herhaaldelijk aangevochten, bekritiseerd en belachelijk gemaakt. Maar tegelijkertijd was fotografie voor velen een manier om een artistiek beeld te belichamen, net als in de schilderkunst. Voor intellectuelen die het penseel en het potlood niet beheersten, maar hielden van de schoonheid en de sublimiteit van de natuur, de kunst en de mens, werd het een manier om hun filosofische overtuigingen en esthetische credo in de praktijk te brengen. Tot zulke mensen behoorden de uitvinder van de calotipia, de erudiete gentleman William Henry Fox Talbot, en de “lady-lover” Julia Margaret Cameron.

Camerons creatieve nalatenschap is duidelijk verdeeld in twee delen: portretten en geënsceneerde scènes. In beide gevallen produceerde zij iets dat duidelijk verschilde van zowel de output van professionele portretstudio’s als de “kunstfotografie” van gevestigde fotografen als Raylander en Henry Robinson. Haar stijl van portretteren was vernieuwend, misschien zelfs revolutionair voor de eeuw. Cameron’s praktijk van atypische close-ups en krappe uitsneden… Donkere achtergrond, spaarzame verlichting, model gedrapeerd in zwart doek. Groot formaat negatieven, lange belichtingstijd, zachte focus. Maxima ‘onscherp’ werd het visitekaartje van fotograaf Cameron. “Wat is de truc? Wie zegt dat de truc is dat iedereen de truc aanbidt??”

Het resultaat is een wazig, wazig beeld van een persoon die een beetje buiten deze wereld staat, starend in de verte of naar buitenaardse sferen, wiens lichtgevende, bevende gelaatstrekken uit de duisternis schijnen. Dat was de manier voor mevrouw Cameron om de spiritualiteit, hoge intelligentie en morele perfectie van haar personages over te brengen. En deze modus maakte indruk op tijdgenoten, die traditioneel gewend waren meer details en precieze details in een portret te zien, en op afstammelingen, van wie sommigen Julia Margaret beschouwden als een van de beste portrettisten van haar tijd.

Camerons verhalende producties zijn allegorieën of illustraties van verschillende onderwerpen: mythologisch, bijbels, Shakespeariaans, middeleeuws, enz. p. Al die sublieme bronnen die schilders evenzeer aantrokken. Camerons Opus Magnum was een illustratie van Alfred Tennysons poëtische cyclus over koning Arthur, The Royal Idylls, die de dichter zelf aan de fotograaf vroeg.

In haar zoektocht naar perfectie spaarde Cameron noch bedienden, noch familieleden, noch gasten, noch vreemden die ze tegenkwam op de wandeling… Niet elk model was geschikt om categorieën als Matiging, Melancholie, “Meidag” of personages als Zenobia, Hypatia, Pomona of de Maagd Maria te personifiëren. Cameron kan wekenlang tergend zoeken naar de juiste Lancelot of Iago – waarin leeftijd, uiterlijk, gezichtsuitdrukking en het ongrijpbare gevoel van authenticiteit van het karakter perfect samenkomen. Als het perfecte model werd gevonden, kon ze moeilijk ontsnappen aan het onvermijdelijke lot om gefotografeerd te worden door Julia Cameron..

© Victoria en Albert Museum, Londen

© Victoria en Albert Museum, Londen

“Tante Julia verschijnt, een vreselijke oude vrouw, dik en gedrongen, geheel verstoken van de schoonheid en gratie van haar zussen… Ze draagt een donkere jurk gedrenkt in chemicaliën en ruikt ze ook . Haar mollige gezicht heeft een vastberaden uitdrukking, haar blik is indringend, en haar stem is hard en droog, hoewel niet zonder een zekere zoetheid… En hier worden we gedwongen in dienst van de camera… We doen alsof we kerstengelen zijn.

We dragen bescheiden gewaden, zware zwanenvleugels om onze frêle schouders gebonden, en tante Julia woelt meedogenloos door ons haar en vernietigt de saaie nette kapsels… Het is niet verrassend dat de hemelse bewakers er op de foto verontrust en somber uitzien. “Blijf daar staan!”, beveelt de tante, en we staan urenlang te staren naar het goddelijke kind in de kribbe… Het kind slaapt, zijn bezorgde ouders zijn van het terrein verdreven en er is geen manier om hem te redden. Zij kunnen, net als wij, alleen maar wachten tot tante Julia klaar is.”

Het bovengenoemde urenlang poseren is niet overdreven. Cameron gebruikte bewust zeer beperkt gericht licht, om een Rembrandt effect te bereiken, en een groot formaat negatief. Haar eerste camera was aangepast aan een 11×9-inch formaat, en haar tweede was een 15×12. De tijdstops, waarin de poserende personen stil moesten zitten de fotografe deelde hen vriendelijk mee dat ze mochten knipperen en ademen, maar dat ze hun ogen op één plek moesten houden, omdat anders haar dure emulsies verloren zouden gaan varieerden van drie tot zeven minuten. Als een foto de eerste keer niet lukte, werd de procedure herhaald tot een aanvaardbaar resultaat was bereikt.

Tegen het midden van de negentiende eeuw waren zulke lange belichtingen niet meer nodig… In een typische portretstudio moest je in het ergste geval ongeveer tien seconden poseren voor een fotograaf. En zo’n groot formaat was toen nog niet wijdverbreid en alleen voorbehouden aan gewaagde liefhebbers met bijzondere pretenties. Maar Cameron, die de stemming en indruk die zij wilde bereiken, had haar eigen benadering van de technologie, die een ware marteling werd voor haar modellen.

Cameron werkte als een onafhankelijke kunstenaar, alleen geleid door haar eigen mening en die van vrienden. Een kunstenares die volledig vrij was in haar keuze van onderwerpen en modellen, die conventies verachtte en nauwelijks sprak met de kring van professionals. Ze gaf ook weinig om de technische kwaliteit van haar werk. Naast vrije manipulatie van de focus en “schetsmatige” onscherpte, hadden haar afdrukken vaak mechanische schade aan het negatief en waren ze bedekt met vlekken en krassen.

En Julia Margaret heeft nooit iets gecorrigeerd of geretoucheerd, wat een grote bron van trots voor haar was. Zij maakte zich niet druk om technische tekortkomingen – de artistieke bedoeling stond voorop. Hoewel vervreemd van professionele kringen, was Cameron lid van de Photographic Society of London, waar ze samen met de leden exposeerde op internationale shows en prijzen won en haar eigen solotentoonstellingen had waar ze afdrukken kon kopen.

© Victoria en Albert Museum, Londen

© Victoria en Albert Museum, Londen

Het werk van de “damesamateur” was bekend bij het publiek en bij fotografen. De perceptie was gemengd. De kranten publiceerden af en toe goed geschreven recensies van vrienden van Cameron, die haar smaak, talent en de onmiskenbare artistieke verdienste van haar beelden prezen. De fotografische pers was verbaasd, maar gaf toe dat als een dergelijk werk zijn bewonderaars vindt onder de respectabele mensen, er wel iets in moet zitten. Er was een controverse tussen The Photographic News en The Photographic Journal over haar werk: is het niet vreemd dat zulke foto’s prijzen krijgen terwijl ze het helemaal niet verdienen om tentoongesteld te worden?.

Een oprechte toewijding aan Schoonheid en de zoektocht naar het ideaal maakten Cameron onder andere tot een zeer democratisch kunstenaar, die, ongeacht klasse, beroep of sociale status, alleen keek of de persoon voldoende kwaliteiten bezat om de belichaming van haar idee te worden. Cameron is in feite een hoog fotografische humanist voor wie het dienstmeisje, de gevierde dichter en de kroonprins allemaal even interessante personages waren. Niet vanwege hun sociale status of persoonlijke geschiedenis, maar als dragers van verschillende manifestaties van de goddelijke essentie. Dit geeft haar werk een andere interessante dimensie.

Cameron’s tijdgenoten romantici zoals zij die haar foto’s prezen voelden duidelijk haar oprechte enthousiasme en adoratie voor schoonheid en deelden haar gevoelens. “Schoonheid” – het laatste woord dat Julia Margaret Cameron zei op haar sterfbed. Veel van haar werken zien er nu misschien sentimenteel, naïef en grappig uit, maar ze weerspiegelen zeker de mentaliteit van het hele tijdperk.

Nadat de eerste editie van Gernsheims boek over Cameron in 1948 was verschenen, werd de “dame-amateur” een volwaardig onderdeel van de geschiedenis. Haar roem bereikte een financieel hoogtepunt in 1974 toen een van haar vrouwenportretten bij Sotheby’s werd verkocht voor de hoogste prijs voor fotografie in die tijd, 1500 pond.

De meeste foto’s van Cameron worden nu bewaard in het Victoria and Albert Museum in Londen, maar collecties van haar werk bevinden zich in vele andere collecties, waaronder die in de Verenigde Staten. Julia Margaret heeft ruimhartig haar foto’s en hele albums aan mensen gegeven, van tuiniers tot royalty’s, als een gebaar van liefde, dankbaarheid of genegenheid.

© Victoria en Albert Museum, Londen.

© Victoria en Albert Museum, Londen.