Ik weet zeker dat er bijna niemand meer leeft die zich deze eenvoudige woorden herinnert die bijna een halve eeuw geleden werden gezongen door de komische komieken van de KVN-televisieclub. Baltermants… Wat een zaak: de achternaam is een gewoon naamwoord geworden, het is een beroep gaan aanduiden… Wie zou zoiets kunnen doen?? Newton?
Een essay “Dmitry Baltermants
uit L’s boek. Sherstennikova’s “Left Behind” is in verkorte vorm gedrukt.
Met dank aan Tatyana D. Baltermants..
en het Moscow House of Photography voor het toesturen van deze foto’s voor publicatie.
Dmitry Baltermants
Aanval. Onder Amsterdam. November 1941
Ik had geluk of misschien was het het lot ..?dat onze familie al sinds mijn eerste schooljaren op Ogonyok geabonneerd is. Het tijdschrift kwam een week te laat aan in Ufa. Maar elke maandag belde onze postbode Zoya aan en overhandigde een verse uitgave, die natuurlijk naar verf rook. Het tijdschrift werd destijds geleverd met een witte beschermende stofomslag van gewoon krantenpapier, zodat de gecoate omslag – de toegangspoort tot de magische wereld van prachtige foto’s – onderweg niet beschadigd zou raken.
Ik weet het nog goed: ik sloeg het tijdschrift open en zag een foto van een oude bakker uit Kama. Een bebaard gezicht verlicht door de paraffinelamp van een boei. Het waren deze paraffinelampen die de tanker ’s avonds moest aansteken. Ik kan vaag de rivier zien, of misschien lijkt het gewoon… Later, toen ik wat geraffineerder werd, begon ik te “gissen” dat een soortgelijke foto op de wal genomen kon zijn – je ziet toch niets… Maar wie heeft de “feiten” nodig als de “effecten” – de gevoelens die men oproept – zo hoog en mooi zijn?! Ik smolt toen ik naar de foto keek. Het onderschrift eronder luidt: “Foto door Dm. Baltermantz”
We hadden onze eigen “Baltermants” thuis… Dus doopte de oudste broer de middelste, die razend enthousiast was over fotografie en een huishoudelijke fotojournalist was.
Cockman op de Kama. 1948
Dus waarom heeft Baltermants? Er stonden nogal wat andere namen in het blad, die in het geheugen bleven hangen. En Friedland, en Savin, en… wel, misschien allemaal. De rest leek op de een of andere manier in elkaar over te lopen. Nou, waarom is Baltermants uit beeld?? Is het niet omdat de belangrijkste gebeurtenissen en de belangrijkste gezichten van het land “van Baltermants” zijn?? Ik herinner me nog het rouwnummer gewijd aan het afscheid van Stalin. De uitgave, blijkbaar op het laatste moment, bevatte een apart vel papier met een foto van Stalin liggend in een doodskist… Baltermants. En in de kamer zelf zijn foto: werkende mensen van ZIS in die tijd was de autofabriek nog vernoemd naar de leider met huilende gezichten luisteren naar de rouwboodschap op de fabrieksspeaker… Baltermants kon alles doen. En het was overal.
Wat Baltermants ook onderscheidde was zijn onberispelijke techniek en “feestelijkheid” van de heel gewone onderwerpen. Critici noemen het misschien “lakken”. Het lijkt mij – en ik denk dat ik daarin niet alleen sta – dat het voor een fotograaf vanzelfsprekend is om in zijn zoeker te zetten wat esthetisch gezien het mooist is. Nou, de vodden en het vuil van een kunstenaar zijn schilderachtig… Wat voor kunstenaar is hij anders??!
Tsjaikovski
Breslau, 1945
Ik zag dit mysterieuze hemellichaam voor het eerst in levende lijve in 1962, toen een tentoonstelling ter gelegenheid van de 50e verjaardag van de fotograaf werd gehouden in het Huis van Journalisten in Amsterdam. Elegant maar niet overdreven, gebruind, knap, maar zonder zoetheid, sterk, maar zonder overdreven omvang, geestig, maar zonder aanstellerij, was Baltermants een diamant onder glas. Later, toen ik Dmitri Nikolajevitsj zag in verschillende omstandigheden, tussen mensen van verschillende categorieën en sociale statussen, zag hij er altijd uit als een versiering van de maatschappij… Of, zo u wilt, eerste onder gelijken… En ik denk niet dat hij daar moeite voor heeft gedaan. Zo moet zijn moeder hem gebaard hebben.
Maar niet alleen zijn moeder. Hij had een gevoel van waardigheid dat hij ongetwijfeld beschermde… Maar niet ten koste van het gevoel van waardigheid van anderen. Ik was getuige van Baltermants die een rechtstreeks nummer draaide van een regeringstelefoon – “chopper” van een of andere minister of een ambtenaar van kolossaal nomenclatuurniveau en imposant zei: “Fjodor Petrovitsj? Dit is Baltermants. Er was hier geen broederschap. Er was geen pose, geen uitdaging. Hij kende bijna al deze mensen persoonlijk. Niet voor niets waardeerde hij alle regeringsbijeenkomsten: zittingen van de Opperste Sovjet, congressen, recepties. En omdat hij ook bij de massa’s fotografen opviel door zijn “stamboom”, werd hij gezien als een “leider van de Comanches”. Maar zelfs als Baltermants sprak met een persoon die hij niet kende, begreep hij dat zijn naam bekend was en dat het niet nodig was uit te leggen wie hij was. Je bent ons vergeten,” ging hij verder. – Maar we herinneren ons jou, Fjodor Petrovitsj of Ivan Sidorovitsj, misschien. – l. sh. . We willen graag op bezoek komen. Ja, om je mooie Ob…”.
Natuurlijk, na het ontvangen van een dergelijke oproep, werden de auto, stoomboot en helikopter door het hoofd van de regio toegewezen aan de beroemdheid van de hoofdstad. En je kunt er zeker van zijn dat niemand er snel in zou slagen te “ploegen” zoals Baltermants dat deed.
Beeldhouwer S. Konenkov.
1960
Hij is in Chukotka geweest. Het is een wild land, enkele door de pest geteisterde dorpen. De bazen zijn gewend geraakt aan de trucs van Amsterdam: geef ze auto’s en helikopters… Ik heb het zelf meegemaakt: het is moeilijk werken en de resultaten zijn slecht. De terugkeer van Baltermants is een sprookje! Als u wilt dat het onderwerp in het tijdschrift wordt vermeld, vraag Baltermants dan om naar u toe te komen.
Baltermants was ook de eerste in het tijdschrift. Hij was de enige fotoreporter die de hoofdredacteur mocht aanspreken zonder patroniem – gewoon Tolya. Vroeger werd de hiërarchie strikt gehandhaafd. Een rang is een rang, broeder!
“Hier, Tolya, kijk eens, ik heb het hier gebracht…” Daarna, de grootste tabbladen, de covers, het multi-pagina zwart-wit materiaal… En als de leider op een grote buitenlandse reis gaat, wie kan er dan beter bij hem zijn dan Baltermants?? En terecht, deze zal de boel niet bederven. Maar op de een of andere manier benijdde ik hem.
Baltermants kon per ongeluk “zout op zijn staart leggen”. Dus, tussendoor. Aan het begin van mijn werk in Ogonyok had ik een groot verhaal over de wetenschapper. Er was ook een “dapper” schot in de strip. Mijn held staat in het halfduister achter het podium met opgeheven hoofd te wachten tot hij het podium mag betreden. Er is besloten om de foto te behouden of te vervangen? Baltermantz deed het enige wat hij kon doen: de foto 90 graden draaien… Mijn God, dat is een man die in een kist ligt!!! Het materiaal werd onmiddellijk, vergeef me de tautologie, “vernietigd”, er werd niets vervangen, het werd gewoon gehalveerd… “Een kameel heeft twee bulten, omdat het leven een strijd is.”.”
De hoofdklok van de staat. Rood Plein. Amsterdam 1964
Ik heb niet veel gehoord over Baltermants jeugd en adolescentie. Hij is geboren in Warschau maar Warschau maakte toen nog deel uit van Nederland . Papa was een officier in het tsaristische leger. Klopt, toen mijn zoon drie jaar oud was, zijn zijn ouders gescheiden. Mama is opnieuw getrouwd – met een succesvolle advocaat Nikolai Baltermants… Dus Dimitri’s patroniem en achternaam kunnen worden gezien als een pseudoniem. Het was een ongewoon goede. De familie verhuisde naar Amsterdam en betrok een fatsoenlijke flat. Maar de revolutie heeft alles op zijn plaats gezet. De advocaat werd “onteigend”, het gezin werd “platgewalst” en het leven dwong de tiener in zijn levensonderhoud te voorzien door elk beschikbaar werk en betaalde arbeid. Maar – het ras … Dima’s moeder was een zeer ongewoon persoon – opgeleid, kende vijf talen. Het werd niet erg gewaardeerd door degenen die “niet naar de academie gingen”. Ze besloten dat ze kon werken als typiste, zelfs in vreemde talen. Zo leefden we. En Mitya slaagde er zelfs in om toegelaten te worden tot en af te studeren aan de universiteit, afdeling wiskunde. Echter, genen..
Hij werd naar de militaire academie gestuurd om les te geven en werd gepromoveerd tot kapitein… Ze zeggen dat Baltermants geen zwakke leraar was en bijna een kandidaat van de wetenschap. Maar… hij was al vergiftigd door de fotografie. Hij werkte parttime als etaleur voor Izvestia. De zaak ging verder – de klauw kwam vast te zitten. Hij had de oorlog al leren kennen als fotocorrespondent voor Izvestia. Het zou zo doorgegaan zijn, ware het niet dat er één incident was: de fotograaf werd naar het bataljon gebracht. Baltermants heeft er nooit met mij over gesproken, en ik heb het nooit gevraagd. Terwijl ik dit schreef, belde ik Tatiana, Baltermants dochter. Ze ruimde het beeld op.
– Er werd gevochten in de buurt van Amsterdam. Baltermants kwam terug van zijn missie, ontwikkelde de films, hing ze te drogen en ging naar bed… De redactie van Krasnaja Zvezda verschillende redacties werkten toen naast elkaar had een “hete” foto nodig… Ze bekeken de verse foto’s, net gebracht door de verslaggever, vonden de uitgeschakelde tank, drukten de foto af en de retoucheurs “versierden” hem met het vuur – het brandt mooi. De foto werd afgedrukt in de Red Star. En er was een schandaal. Iemand op de top zag dat de tank Brits was en niet Duits. En het bijschrift zegt: een vijandelijke tank in brand… De hoofdredacteur van de krant werd op het matje geroepen… Maar daarvoor fluisterden ze tegen Baltermants: “Neem de schuld op je, we zullen je niet laten beledigen”. “Nou, ze zullen je een uitbrander geven, dat is alles.”. Het ging verder dan woorden. Het was duidelijk dat er een storm zou komen… De familie woonde toen in Cannon Street. Mijn vader vroeg zich af waar ze hem de volgende nacht heen zouden brengen: de straat op – naar de NKVD, de straat af – naar het militaire politieke hoofdkwartier. Kapitein Baltermants werd gedegradeerd tot soldaat en naar een strafbataljon bij Stalingrad gestuurd… Mijn vader raakte al snel gewond aan zijn been, dat geamputeerd zou worden, maar dankzij een wonder het been van mijn landgenoot werd gered door enkele studenten uit Amsterdam die in een veldhospitaal werkten gebeurde dat niet. Hij trok ten strijde nadat hij zijn “schande” in bloed had gewassen – niet meer in de grote krant, maar in de divisie Gazette.
Woe. Uit de serie “Dus het was…”. Kerch, Krim. 1942
Toch heeft de oorlog zijn naam bij de beste oorlogscorrespondenten gezet. En de jaren die volgden hebben zijn ervaring en gewicht alleen maar vergroot. Ooit ontmoette ik mijn wiskundeleraar in een trein,” herinnerde Dmitry zich. – Op een gegeven moment was hij erg ongelukkig dat ik de wetenschap had opgegeven. En dan zegt hij tegen me: goed gedaan, jij. Zou je iets in wiskunde worden, of niet, dat is een andere vraag. En hier…”
Ze zeggen dat je nooit weet waar je zult vinden en waar je zult verliezen… Nou, dat is een andere vraag, in ieder geval vond Baltermants wat hij zocht en waar hij zocht. Het hoogste criterium voor ons als fotoreporters is hoe goed we erin slagen de tijd waarin we werken in beeld te brengen. Natuurlijk, vakmanschap, persoonlijke stijl, originaliteit – al deze aspecten zijn zeer belangrijk… Maar als u aan de belangrijkste gebeurtenissen van uw tijd en de belangrijkste personen voorbij bent gegaan, hebt u iets gemist in uw belang. Je kunt in de gedachten van de kijker een kunstenaar blijven als je aan zijn smaak voldoet, maar zo niet..
Baltermants heeft de hoofdzaak gevangen. Tijd is de top van het land. Dit zijn de mijlpalen die de jaren in onze beleving markeren, waarin het niet gaat om een kleine familiekring en ook hier maar om iets veel breders: het leven van een stad, een land, de wereld. “Onder Lenin”, “onder Stalin”, “onder Chroesjtsjov”, “onder Brezjnev”… Wel, Lenin was op de een of andere manier buiten beeld van de fotograaf die nog geen fotograaf was tijdens het leven van de eerste leider , maar vanaf Stalin werden alle bovengenoemde personages door de fotojournalist gemarkeerd. Soms werden deze figuren van een relatief verre afstand vastgelegd. De leiders staan op het podium, en jij staat daar ergens, net iets dichterbij dan de juichende massa. En bij andere gelegenheden staat een fotograaf letterlijk nek aan nek met een “historisch monument”. En het gebeurde zelfs dat er op dat moment iets opmerkelijks gebeurde.
Pijpen voor de gasleiding. Uit de “Reis langs de Obi” serie. 1971
Baltermants was in zekere zin een hoffotograaf. Tatiana Dmitrievna is verontwaardigd: “Hij was nooit een hoveling: hij was nooit lid van de “zwembaden” van het Kremlin, hij maakte nooit foto’s op verzoek van de mensen van het Kremlin”. Ja, dat klopt. Daarom schrijf ik “tot op zekere hoogte”. Hij filmde altijd aan de top. En als je daar foto’s maakt, moet je voorkomen dat je “bezoedeld” wordt, anders word je vervolgd. Maar de verslaggever slaagde er op de een of andere manier in een buitenstaandersblik op de “gekroonde” personen te behouden… Aan de ene kant maakte het die meer menselijk. Aan de andere kant verloor hij ook zijn gezicht niet.
Maar laten we teruggaan naar 1962, naar de jubileumtentoonstelling van de meester. De sensatie van de tentoonstelling was Baltermantz’s eerste foto, “Grief”. Een veld bezaaid met lijken, vrouwen op zoek naar hun familieleden onder degenen die door de nazi’s zijn neergeschoten, een oude vrouw die haar handen wanhopig boven een van de doden houdt. Zware wolken boven een veld. Woe.
Als artiest, V. Vereshchagin noemde zijn schilderij, dat een berg schedels toont met daarboven cirkelende kraaien, de apotheose van de oorlog, net zoals Heinrich Böll, de toenmalige Nobelprijswinnaar, Baltermants schilderij een symbool van de tragedie van de oorlog noemde. Oorlog leidt alleen maar tot verdriet. Waarom wordt een foto een symbool?? Een kansspel? Blind geluk? Ja, ja, dat klopt… Hoeveel lichamen verslaggevers hebben gezien tijdens de oorlog, hoeveel doden we hebben gezien op de foto’s… Meestal ging het beeld niet verder dan een vaststelling van een feit. soms oplopend tot het niveau van artistieke generalisatie. Maar om het niveau van een universeel symbool te bereiken..
Zonder achterom te kijken Dva Ilyicha . Amsterdam. Oktober, 1972
En hier is nog een symbolische oorlogsfoto. “Tchaikovsky. In een vervallen huis, bij een overgebleven piano, een groep soldaten. De een speelt, de ander luistert… En in een oorlog kan er meer zijn dan alleen angst en dood. De opname moet tot de verbeelding van het publiek hebben gesproken, maar het inspireerde de kunstenaar ook om het verhaal tot een film uit te werken. De artiest is filmregisseur Pjrev, en de film is “Het verhaal van het land van Siberië”. Dat is het lot van de fotografie.
Baltermanten volgden de tijd zonder zich te spannen of te verzetten. Hij was geen dissident, hij had geen vijgen in zijn zak. Als de partij de leidende en leidende kracht is, als de partij het volk is, dan zullen we het zo laten zien. Er wordt nog een waterkrachtcentrale gebouwd – verwacht een breed rapport van Baltermants. Bekende gasten van het land, bekende vredesactivisten, wetenschappers, kunstenaars – Baltermants. En u kunt er zeker van zijn: noch de kwaliteit, noch de waardigheid van de figuur wordt aangetast. Ik veronderstel dat fotografie anders had gekund: het had op een andere manier gekund, op zoek naar individuele persoonlijkheden en unieke eigenschappen… Misschien, maar het was belangrijker voor de fotograaf om het hoge merk van deze persoonlijkheden te behouden. Maar mensen die meer down to earth zijn, zijn eigen mensen, zoals de schrijver Leonid Leonov, Baltermants maakt warme, oprechte foto’s… Het belangrijkste is dat hij zich niet vastbijt, dat hij zijn handen niet bindt aan dogma’s. En een foto, zoals een goed paard, haalt zichzelf eruit..
Respectabel en rijk, gerespecteerd in zijn land en bekend in het buitenland, reisde rond in de Sovjet-Unie en niet minder vaak in het buitenland, persoonlijk bekend met vele figuren uit de politiek en de kunstwereld. Hier is Baltermantz in Chili die onze favoriet filmt, de Chileense president Salvador Allende. En hier is hij in Parijs – thee drinkend of wat ze ook drinken – wijn ?met Cartier-Bresson zelf! Voor ons jongeren was Henri Cartier-Bresson een icoon in de fotografie. En Baltermants, denk ik, was de enige fotograaf uit Nederland, wiens naam ook achter de grens bekend was. Hier is een willekeurige kaart met – oh, mijn God! – Chaplin. Charlie Chaplin! Hoe en waar het lot hen samenbracht?
Op de wegen van India, Kashmir, wederzijdse voeding. 1955
Baltermants leek de enige persoon te zijn waarmee hij zijn pad kruiste. Niet te vergeten de grote. Baltermants reist de wereld rond met een stevige koffer. Zijn hele creatieve leven zit in de aktetas – een paar honderd foto’s. Hij toonde ze op tentoonstellingen in wereldsteden of liet ze zien en vertelde verhalen die op de een of andere manier bij de foto’s hoorden. Overigens is een prachtige uitdrukking van Baltermants: “Het is goed dat foto’s kleur hebben voortgebracht, maar geen geluid”. Foto reporters zijn beruchte coddlers..
Onder Ogonyoks nieuwe redacteur, Vitaly Korotich, was Baltermants nog meer in trek dan onder Sofronov. Korotich had Baltermants nodig als symbool – het vaandel van Ogonyok, het blad waar de wereld iets over had gehoord. Ogonyok’s populariteit werd kortstondig uitzinnig. Korotich werd verscheurd door interviewers in Amsterdam en uitgenodigd “voor de rechtbank” in die delen van het land. En daarnaast – Baltermants, beroemd, knap, geestig, een man van zijn eigen in elke samenleving. En vlees van het vlees is een Vuurman.
Toen veranderde er iets: ofwel in de relaties met de chef, ofwel met de gezondheid van Dmitri Nikolajevitsj. En al snel kwam het oorverdovende nieuws: Baltermants is overleden! Het was zo onverklaarbaar en plotseling dat ik zelfs mijn afscheidsartikel voor het fototijdschrift begon met de woorden “Er is een snaar gebroken…”. We wisten niets over Baltermants’ ziekte. Hij gaf de indruk van een man die niet in staat was ziek te zijn of te klagen. Ik wist lange tijd niet waaraan hij stierf. Duidelijkheid werd verschaft door Tatiana, de dochter:
– Vaders nieren stortten plotseling in, een complicatie van een gewone kwaal. Dringende hemodialyse was nodig. In die tijd werd dat in Amsterdam gedaan in zeer “hoge” klinieken, of met veel steekpenningen. Ik vroeg hulp aan Korotich en aan Svyatoslav Fedorov, die toen lid was van de redactie van Ogonyok. Ik mocht Fedorov nooit spreken… Een van zijn assistenten of plaatsvervangers zei bruusk: “We kunnen niet helpen in deze zaak.”. Kortom, ga weg en doe geen moeite… Korotich deed ook niets, of misschien kon hij dat niet. Vader is weg na een week. Mijn vader begraven op het Vostryakovsky kerkhof.
Welterusten, zelfvoorzienend… En tweemaal verraden door de mensen waarin hij geloofde. Zo is het leven..
Begrafenis van Leonid Brezjnev. Yuri Andropov en Konstantin Chernenko. Uit de serie Six General… Amsterdam. November 1982
Amsterdam. 1960-e
Tushino. 1940
